Patriottentijd

Onder invloed van de Verlichting en de Amerikaanse Revolutie kwam in de jaren tachtig van de achttiende eeuw in ons land de patriottenbeweging op. Patriotten wilden de oude glorie van de Republiek herstellen, ze keerden zich tegen de macht van de heersende klasse en verlangden meer democratie. De handel was achteruitgegaan en een zeeoorlog tegen Engeland, de vierde in honderd jaar, liep uit op een fiasco. In 1787 kwam de machtsstrijd met de Prinsgezinden tot een hoogtepunt. De patriotten hadden in verschillende steden de macht gegrepen, de gewestbesturen begonnen ook de patriotten te steunen. Toen een regiment van patriotten de echtgenote van Willem V, prinses Wilhelmina, aanhield bij Goejanverwellesluis toen ze steun wilde verwerven voor haar echtgenoot, riep ze haar broer, de koning van Pruisen, te hulp. Zijn geduchte leger van 20.000 man sloeg de patriotse regimenten uiteen. Veel patriotten vluchtten naar Frankrijk, waar ze in 1789 de Franse revolutie meemaakten. Onder hen waren ook de Veenendaalse broers Hendrik en Aalbert van Ravenswaaij, die met vele anderen werden opgevangen in een voormalige kazerne in Sint-Omaars, nu Saint Omer in noord-west Frankrijk. De schoolmeester Wulphert van Ginkel, vermoedelijk de meest vooraanstaande Veenendaalse Patriot, vertrouwt op de gedegen status die hij in het dorp heeft verworven en blijft hier. Veenendaal telde ongeveer 40 Patriotten.

In 1795 deden de Fransen een inval in de republiek, vergezeld van een Bataafs Legioen, dat bestond uit voormalige patriotten. Omdat het een strenge winter was vormden de grote rivieren geen enkel probleem voor de opmars, ze waren helemaal dichtgevroren! De patriotten sloten een verdrag met de Fransen. Nederland mocht zelfstandig blijven. Binnen de groep van patriotten vonden discussies plaats tussen de federalisten die de Bataafse Republiek zagen als een federatie van de oude gewesten, en de unitaristen die streefden naar een eenheidsstaat met een begroting en overal dezelfde belasting. De unitaristen wonnen uiteindelijk in 1798 met steun van de Fransen. Een centraal bestuurde Bataafse Republiek zou beter en sneller in staat zijn de duizenden Franse soldaten onder te brengen en te voeden en leveranties aan Frankrijk te doen. Het Patriotse bestuur van Veenendaal benut het gunstige politieke klimaat om zich als zelfstandige gemeente los te maken van Rhenen. Op 30 juni 1795 zijn er twee zelfstandige gemeenten ontstaan: Stichts- en Geldersch Veenendaal, elk met een eigen gemeentebestuur.